शब्दशक्ती मराठी व्याकरण - Shabdashakti Marathi Grammar [ अभिधा लक्षणा व्यंजना ]

शब्दशक्ती मराठी व्याकरण - Shabdashakti Marathi Grammar [ अभिधा लक्षणा व्यंजना ] 

शब्दशक्ती मराठी व्याकरण - Shabdashakti Marathi Grammar [ अभिधा लक्षणा व्यंजना ] 

शब्दशक्ती म्हणजे काय ?

 शब्दशक्ती म्हणजे काय - आपण आपल्या मनातील विचार , भावना व कल्पना भाषेच्या द्वारे व्यक्त करतो .  अक्षरे , शब्द व वाक्ये हे भाषेचे घटक आहेत . अक्षरांच्या अर्थपूर्ण क्रमाला शब्द म्हणतात . प्रत्येक शब्दाला अर्थ असतो .  भावना प्रकट करण्यासाठी आपल्याला योग्य शब्दांची निवड करावी लागते . शब्दाच्या अंगी अर्थ प्रकट करण्याची जी शक्ती असते तिला शब्दशक्ती असे म्हणतात .

 शब्दशक्ती तीन प्रकारच्या आहेत ? 

( १ ) अभिधा 

( २ ) लक्षणा 

( ३ ) व्यंजना .

 

 अभिधा शब्दशक्ती  : 

शब्दातून किंवा वक्यातुं जेव्हा सरळसरळ किंवा शब्दश: अर्थ स्पष्ट होत असतो तेव्हा त्या शब्दशक्तिला अभिधा असे म्हणतात.तर त्या अर्थाला वाच्यार्थअसे म्हणतात.

 व्यंजना शब्दशक्ती  :

 शब्दातून सरळ सरळ अर्थ प्रतीत न होता जेव्हा व्यंगात्मक अर्थ पतित होतो तेव्हा त्याला  व्यंजना शब्दशक्तीअसे म्हणतात.तर त्या अर्थाला व्यंगार्थअसे म्हणतात.

लक्षणा शब्दशक्ती : 

शब्दश: अर्थ न घेता सुसंगत अर्थ जेव्हा घ्यावा लागतो तेव्हा लक्षणा शब्दशक्ति आहे असे म्हणतात.

शब्दशक्ती मराठी व्याकरण 

अभिधा शब्दशक्ती मराठी व्याकरण

मी जंगलात एक हत्ती पाहिला . 

• या वाक्यात ' हत्ती ' या शब्दातून अवाढव्य आकाराचा प्राणी हत्ती , हाच शब्दशः सरळ व रूढ अर्थ समजतो . इतर कुठलाही अर्थ प्रतीत होत नाही . 

अशा प्रकारे शब्दाचा सरळ व रूढ अर्थ व्यक्त करणाऱ्या शब्दातील शक्तीला अभिधा म्हणतात .

 अभिधा शक्तीने प्रकट होणाऱ्या अर्थाला वाच्यार्थ म्हणतात .

 अभिधा शक्तीची ( वाच्यार्थ ) वैशिष्ट्ये

 ( १ ) ही शब्दाची पहिली शक्ती होय .

 ( २ ) यातून शब्दश : अर्थ सूचित होतो

 ( ३ ) तोच अर्थ शब्दकोशात सापडतो . 

अभिधा शब्द शक्ति के उदाहरण 

 ( १ ) राम एक राजा होता . 

 ( २ ) तलावात भरपूर पाणी आहे .

 ( ३ ) ही वाट डोंगरगावची आहे .

 ( ४ ) बांगड्या रंगीत असतात .

 ( ५ ) मावळतीचा सूर्य सुंदर दिसतो .

लक्षणा शब्दशक्ती मराठी व्याकरण  : लक्षणा शब्द शक्ति मराठी

माझ्या घरावरून हत्ती गेला .

 • येथे ' घरावरून हत्ती ' हा शब्दश : रूढ अर्थ न घेता , त्या शब्दाशी सुसंगत असलेला दुसराच अर्थ घ्यावा लागतो . ' घरावरून ' म्हणजे घरावर पाय ठेवून नव्हे , तर घराच्या बाजूने ( वाटेने ) हत्ती गेला , असा अर्थ घ्यावा लागतो .

 अशा प्रकारे एखादया शब्दाचा मुख्यार्थ ( वाच्यार्थ ) बाधित होऊन ( जाऊन ) त्याऐवजी सुसंगत असलेला दुसरा अर्थ येतो अशा मुख्यार्थ बाधित शब्दातील शक्तीला लक्षणा म्हणतात लक्षणा शक्तीने प्रकट होणाऱ्या अर्थाला लक्ष्यार्थ म्हणतात .

• लक्षणा शक्तीची ( लक्ष्यार्थ ) वैशिष्ट्ये :

 ( १ ) दुसरा अर्थ सूचित होतो . 

( २ ) मूळ अर्थाला बाधा येते .

( ३ ) संदर्भाने सुसंगत दुसरा अर्थ प्रतीत होतो .

लक्षणा शब्द शक्ति के उदाहरण 

 यात काही राम नाही .

 त्याच्या डोळ्यांतील पाणी आटले .

 त्या वेळी माझी वाट लागली .

पानिपतावर सव्वा लाख बांगडी फुटली .

 सूर्य विरून गेला .

व्यंजना शब्दशक्ती मराठी व्याकरण

पुढील वाक्य नीट वाचा :

 लढताना वीरांच्या अंगी हत्ती संचारला .

• येथे ' हत्ती ' या शब्दाचा शब्दश : अर्थ अभिप्रेत नसून ' हत्तीचे बळ ' हा ध्वनित होणारा रूढार्थ प्रकट झाला आहे . मूळ अर्थाला बाध न आणता दुसरा अर्थ व्यक्त करण्याच्या शब्दाच्या शक्तीला व्यंजना म्हणतात . 

व्यंजना शक्तीने प्रकट होणाऱ्या अर्थाला व्यंग्यार्थ म्हणतात . व्यंग्यार्थाची अनेकार्थी सूचकता : व्यंग्यार्थामध्ये एकाच वेळी अनेक अर्थ सूचित करण्याची किमया असते . 

उदा . , दिवस मावळला . या वाक्याचा रूढार्थ ' सूर्यास्त झाला ' असा असला तरी त्यातील व्यंग्यार्थात व्यक्तिगणिक वेगवेगळ्या अर्थांची सूचना असते . ‘ दिवस मावळला ' म्हणजे

१ ) घरी परतायची वेळ झाली .

2 सायंप्रार्थनेची वेळ झाली . 

3 घर आवरण्याची वेळ झाली . )

4 कामावरून घरी येणाऱ्या वडिलधाऱ्या मंडळींची वाट पाहण्याची वेळ झाली . )

5 अभ्यास करण्याची वेळ झाली . इत्यादी .

शब्दशक्ती मराठी व्याकरण 

• व्यंजना शक्तीची ( व्यंगार्थ ) वैशिष्ट्ये : 

( १ ) वेगळा अर्थ सूचित होतो . 

( २ ) मूळ अर्थाला बाधा येत नाही . 

( ३ ) दुसरा सुसंगत अर्थ रसिकांपर्यंत पोहोचतो .

व्यंजना शक्तीची के उदाहरण

1. लाथ मारेल तिथे पाणी काढेल .

2. आपणच आपली वाट निर्माण करावी . 

3. अखेर येते निरोप घेऊन निवांत मार्गात ते कंकण .

4. त्याच्या जीवनाचा सूर्य अस्ताला गेला .

शब्दशक्ती मराठी व्याकरण - Shabdashakti Marathi Grammar [ अभिधा लक्षणा व्यंजना ] 

नक्की वाचा  मराठी व्याकरण

• 1 
  मराठी समानार्थी शब्द - पर्यायवाची शब्द (Samanarthi Shabd)
• 
  
• 2  
  काळ व त्याचे प्रकार मराठी व्याकरण || Tense English Grammar ||
• 
  
• 3 
  समास व त्याचे प्रकार -Marathi Grammar