शब्दभेद मराठी व्याकरण - [ विश्लेषण प्रकार जाती ]

शब्दभेद म्हणजे काय ? मराठी व्याकरण

शब्दभेद म्हणजे दोन शब्दांतील फरक .

शब्दभेद कशामुळे जाणवतात ?

भाषेत असंख्य शब्द असतात .

शब्दांना अर्थ असतो .

• शब्दांच्या उच्चारांतून व लेखनांतून जेव्हा सूक्ष्म बदल जाणवतात , तेव्हा अर्थामध्ये खूप फरक पडतो . वरील कारणांमुळे शब्दभेद होतात .

शब्दभेदाचे वर्गीकरण चार प्रकारे होते :

( १ ) शब्दांचे उच्चार साधर्म्य ( सारखेपणा ) .

( २ ) शब्दलेखनातील होणारा सूक्ष्म बदल .

( ३ ) शब्दांच्या संदर्भाची अचूक जाण .

( ४ ) शब्दलेखनात एखादया अक्षराचा फरक ,

( १ ) शब्दांचे उच्चार साधर्म्य एका शब्दाचे भिन्न अर्थ )

( अ ) पुढील वाक्ये नीट वाचा व अधोरेखित शब्दांकडे लक्ष द्या :

( १ ) राजाच्या दरबारी गज झुलत होता .

( २ ) इमारतीच्या खिडकीला गज लावले .

पहिल्या वाक्यातील ' गज ' या शब्दातील ' ज ' चा उच्चार ' ज्य ' सारखा ( तालव्य ) आहे .

• दुसऱ्या वाक्यातील ' गज ' या शब्दातील ' ज ' चा उच्चार नेहमीचा ( दंतमूलीय ) आहे . उच्चारांतील या सूक्ष्म भेदामुळे शब्दभेद व अर्थभेद झाला आहे .

पहिले वाक्य → गज → हत्ती

दुसरे वाक्य → गज → लोखंडी सळई जोतित शब्दांकडे

( आ ) पुढील दोन वाक्ये नीट वाचा व अधोरेखित शब्दांकडे लक्ष दया :

( १ ) लहान मुलांचे बोल मधुर असतात .

( २ ) रमेश , जरा हळू बोल .

दोन्ही वाक्यांतील ‘ बोल ' या शब्दांत उच्चारसाधर्म्य ( सारखेपणा ) असला तरी त्यांच्या अर्थांत फरक आहे . ( अर्थभेद आहे . )

पहिले वाक्य → बोल → शब्द ( वाणी )

दुसरे वाक्य → बोल → बोलणे ( क्रियापद )

शब्दांचे उच्चारसाधर्म्य व भिन्न अर्थ असलेल्या शब्दांचं पुढील यादी अभ्यासा :

अंक → ( १ ) आकडा ( संख्या ) ( २ ) मांडी
माया → ( १ ) ममता ( २ ) धन
माळ → ( १ ) फुलांचा सर ( २ ) ओसाड जमीन
जलद → ( १ ) लवकर ( २ ) ढग
जीवन → ( १ ) आयुष्य ( २ ) पाणी
तीर → ( १ ) काठ ( २ ) बाण

( २ ) शब्दलेखनातील सूक्ष्म बदल :

पुढील दोन वाक्ये नीट वाचा व अधोरेखित शब्दांकडे लक्ष द्या :

( १ ) मला पुस्तकांच्या पाच प्रती दे .

( २ ) आई - वडिलांप्रति आदर बाळगावा .

पहिले वाक्य → प्रती → पुस्तकांची संख्या

दुसरे वाक्य → प्रति → एखादयाला उद्देशून ( विषयी )

• येथे ' ती ' ( दीर्घ वेलांटी ) व ' ति ' ( हस्व वेलांटी ) या लेखनातील सूक्ष्म बदलामुळे अर्थदृष्ट्या बदल झाला .

( ३ ) शब्दांच्या संदर्भाची अचूक जाण :

पुढील वाक्ये नीट वाचा व अधोरेखित शब्दांकडे लक्ष दया :

( १ ) पंतप्रधानांच्या हस्ते ध्वजारोहण केले गेले

( २ ) सूर्यास्ताच्या वेळी ध्वजावरोहण करण्यात आले .

पहिले वाक्य → ध्वजारोहण → ( आरोहण ) ध्वज चढवणे .

दुसरे वाक्य → ध्वजावरोहण → ( अवरोहण ) ध्वज उतरवणे .

शब्दलेखनात एखादया अक्षराचा फरक :

पुढील वाक्ये नीट वाचा व अधोरेखित शब्दांकडे लक्ष द्या :

( १ ) लग्नात वर शोभून दिसत होता .

( २ ) आज बाजाराचा वार आहे .

( ३ ) आज जोराचा वारा सुटला .

पहिले वाक्य → वर → नवरा

दुसरे वाक्य तिसरे वाक्य → वार → दिवस → वारा → हवा ( पवन , वात )